Morgunblaðið - 04.12.1940, Blaðsíða 5

Miðvikudaginn 4. des. 1940
Jplorgimfcla&td
Útgef.: H.f. Árvakur, Reykjavík.
Ritatjfirar:
J-6n KJartan««on,
Valtýr Stefáusaon (ábyrgBarm.).
Aug'lýsingar: Árnl Óla.
■Ritetjörn, auglýsUgar oc afgrelBsla:
Austurstrætl 8. — Slmi 1800.
Áskriftargjald: kr. 8,50 á. mánuBi
lnnanlands, kr. 4,00 utanlands.
!1 lausasölu: 20 aura elntaklB,
25 aura meB Lesbðk.
PJETUR HALLDÓRSSON
BORGARSTJÓRI
Ovissan
i AÐ kom í ljós fnllveldisdag-
imi, 1. desember, að ríkis-
«tjórnin liefir fyrir sitt leyti ekki
■eniiþá ákveðið, hvaða stefnu hún
aetli nú að taka í sjálfstæðismál-
iunum. Tve.ii' ráðherranna fluttu
iraiður við þetta tækifæri, forsæt-
iisráðherrann og atvinnumálaráð-
herrann og var báðum ræðunum
mtvarpað. Báðir ráðherrarnir mint-
ust .á lókaþáttinn í sjálfstæðisbar-
.áttunni.
IForsætisráðherrann sagði aðeins.
,að lokasporið yrði „að stíga á
iheppilegum tíma ogj með rjettum
hætti“. Hann sagði ekkert orð um
það, forsætsiráðherrann, hvenær
væri hinn „heppilegi tími“, að
hans áliti, eða hvernig stíga ætti
lokasporið, þannig, að það yrði
„með rjettum hætti“.
Atvkxfiumájaráðlierrann gekk
ihreint til vei*ks. Hann sagði blátt
áfram, að ríkisstjórnin hafi á-
kveðið, að láta ekkert uppi um
hennar fyrirætlanir, fyr en málið
væri úti*ætt innan stjórnarinnar,
iniðstjóra og þingflokka lýðræð-
isflokkanna. Af þessu leiðir það,
að þjóðin . getuá ekki vænst að fá
’jneitt að heyra um þetta stórmál,
fyr en Alþingi kemur saman í
febrúar næstkomandi, því að fyr
verður ekki unt að ná til þing-
flokkanna.
Við þessu væri e. t. v. ekkei*t
að segja, ef íúkisstjórn, miðstjórn-
ír og þingflokkar væru á eina
máli um, livað gerá' skuli. E'i
nmmæli forsætisráðherrans benda
•æinmitt til þess, að þessir aðiljar
sjeu ekki á einu máli. En það
;gæti haft þær afleiðingar, að ekk-
• ert yrði gei't af því, sem nú þarf
.að gera.
Það er í rauninni ekki nema um
Hvíer leiðir að velja. Önnur er sú,
að halda sig við ákvæði sambands
Ilaganna um endurskoðun og upp-
sögn laganna. Þessa leið telja þeir
.að fara bei*i, sem álíta að sam-
bandslögin sjeu enn í gildi, þrátt.
fyrir atbnrðina í Danmörku í).
apríl og á Alþingi 10. apríl. Hin
leiðin er sú, að næsta Alþingi
stigi sporið út, sem stigið var til
hálfs 10. apríl, og gangi endan-
lega frá þeim málum, sem Alþingi
gerði ályktun um 10. apríl, „að
svo stöddu“.
Vjer höfum áður látið þá skoð-
im í Ijós, að síðari leiðina beri
oss að fara. Við getuin lent í hin-
uni mestu ógöngum, ef fyrri leið-
in verður farin. Þarf í því sam-
bandi ekki anuað en miuna á, að
■sú nieðferð. sem nú er á æðstu
■stjórn landsins, getur blessast í
augnablikinu, vegna þess að þjóð-
stjórn situr hjer að völdum. En
Vivernig færi. ef flokksstjórn
ríkti? Gæti þá slík meðferð á
æðstu stjórn landsins samrýmst
Hýðræðisstefnuiini ?
Síðasti áratugurinn er
vafalaust einhver hinn
erfiðasti í sögu Reykjavík-
ur síðan hún hlaut kaupstað-
arrjettindi fyrir hálfri ann-
ari öld.
Afli brást, Markaðir hrundu. At-
vinnuleysi jókst. En inn í bæinn
lá látlaus fólksstraumur, hvaðan-
æfa af landinu. Samfara þessu
sætti bæjarstjórn lengst af liarð-
vítugri ásób-n ríkisvaldsins, sem
andstæðingar meiri hlutans í bæn-
um beittu til að reyna að koma
honum á knje.
Á hálfnuðum þessnm áratiig,
þegar átök milli flokka voru mjög
hörð, en áttu þó enn eftir að
liarðna, andaðist Jón Þorláksson
borgarstjóri. Var þá öllum ljóst,
að mikill foringi var fallinn, ein-
mitt þegar verst gegndi.
Reykjavík A*arð þá eigi bjarg-
:að, nema hún fengi forýstumann,
sem hefði til brunns að bera alt
hið traustasta, heilbrigðasta og
besta, sem með henni hafði náð að
þróast.„
★
Til forystunnar valdist Pjetur
Halldórsson.
Hann A*ar borinn og barnfædd-
ur Reykvíkingur, og hafði faðir
hans á undan honum haft mikil
skifti af bæjarmálefnum Reykja-
víkur og móðurfaðir löngu fyrr
af ýmiskonar fjelagslífi í bænum
um langt skeið.
Á unga aldri tók Pjetur Hall-
dórsson við umfangsmiliilli bóka-
verslun og útgáfustarfsemi, sem
dafnaði og efldist undir stjórn
hans. Síðar hafði hann og um
langa liríð útgerð með höndum,
en eigi mun honum hafa græðst f je
á þeim atvinnurekstri.
En Pjetur Halldórsson hafði
víðar komið við mál bæjarmaiina
en varðandi atvinnuvegina eina,
því að hann tók þátt í margvís-
legri f jelagsstarfsemi í bænum.
Hann var trúmaður mikill, kirkju-
rækinn og einn helsti forystumað-
ur í safnaðarmálum. Söngmaður
mjög góður var hann og stófi
framarlega í sönglífi bæjarins.
Hann var good-templar, starfaði
lengi mikið í reglu þeirra og skip-
aði þar æðsta virðingarsess um
skeið, enda var liann alger bind-
indismaður alla.æfi.
Þegar ráðstafanir voru gerðar,
er bægja skyldu Reykvíkingum frá
því að senda börn sín í æðri skóla,
skarst Pjetur Halldórsson í leik-
inn til bjargar málinu. Beitti hann
sjer þá fyrir stofnun Gagnfræða-
skóla Reykvíkinga, var ætíð mest
ráðandi í skólanefnd og greiddi
þannig miklum fjölda unglinga
braut til menta.
Pjetur Halldórsson var einn af
frumkvöðlum hinna stórkostlegu
umskifta, er hafa átt sjer stað í
nágrenni bæjarins, með ræktun
bæjarlandsins, og var einn af
helstu mönnum fjelagsins Land-
náms, sem eitt sinn starfaði að
þeim málum. Hann var einn af
forvígismönnum um flugtilraunir
lijer á landi skömmu eftir lok
heimsstyrialdarinnar fyrri. Hann
i*ar meðstjórnandi í Hinu íslenska
fornritafjeíagi. Þá var hann og
sem sjálfkjörinn oddviti innan
stjettar sinnar, formaður Bóksala-
fjelagsins, o. þ. h.
Loks var Pjetur Halldórsson um
fulla tvo áratugi einn af helstu
áhrifamönnum í stjórnmálum hjer
í bæ og tók því þátt í margskon ■
ar fjelagsstarfsemi í því sambandi.
Hann sat í bæjarstjórn frá því,
1920 og í bæjárráði tók hann sæti,
er það var stofnað 1932. Á Alþingi
átti hann setu sem fulltrúi Reyk-
víkinga alt frá 1932.
Þótt fjelagsstörf Pjeturs Hall-
dórssonar sjeu hjer alls eigi öll
talin, þá sýnir þó þetta yfirlit, að
vafagamt er, að nokkur samtíðar-
manna hans háfi tekið AÚðtækari
þátt í fjelagslífi höfuðstaðariijs.
En þrátt fyrir þetta, þá voru
Pjetri Halldórssyni alveg sjerstak-
lega ljósar takmarkanirnar á gildi
fjelagsskapar. Hann sýndi manna,
best, að fjelagsskapur er nauðsyn,
en hitt taldi hann samt miklu
meira máli skifta, að sjálfsbjarg-
arhvöt einstaklingsins hjeldist
vakandi, að dugur hans væri eigi
drepinn. Hann skildi betur en
flestir aðrir, að ef ráð og dugur
einstaklingsins bilar, þá er allur
fjelagsskapur til einskis, og að
nefnd ráðleysingja er sýnu hættu-
legri en þeir^iver í sínu lagi.
f öllu dagfari sínu var Pjetur
Halldórssoil án vamms og 1-ýta. TJm
hann kunni enginn anuað en gott
að segja. Hann hljóp ætíð undir
bagga, ef eitthvað bjátaði á, og
öllum, sem unnu með honum,
þótti vænt um hann sökum alúðar
hans, hreinskilni og góðvildar.
Pjetur Halldórsson var því
gæddur öllum þeim öflum, er til
viðreisnar horfðu í bænum, betur
en ílokkur maður annar.Og skoð-
anir hans voru einmitt þær sömu
og megnað höfðu að hefja Reykja-
vík frá því að vera ljelegt þorp
danskra kaupmangara til þess að
verða glæsilegasta athvarf menn-
ingar og athafna, sem á íslandi
hefir til verið.
Slík var afstaða og fortíð Pjet-
urs IJalldórssonar, er hann tók
við borgarstjórn í Reykjavík á
miðjum örðugasta áratugnum, er
yfir hana hefir gengið.
★
Þá reið auðvitað á langmestu
fyrir bæjarfjelagið, að ráðin yrði
bót á' erfiðleikum atvinnulífsins,
atvinnuleysinu yrði eytt og fá-
tækrakostnaðurinn þar með lækk-
aður.
En hvorki borgarstjóri nje bæj-
arstjórn höfðu til nokkrar hlítar
vald til umbóta á þessu. Að svo
miklu leyti, sem íslendingar sjálfii*
gátu að gprt, þá var það að mestu
á valdi ríkisstjárnarinnai* og Al-
þingis liA*er úrræði voru valin.
. . .
Stjórnvöld bæjarms höfðu eigi
heimild til þeirra aðgerða, sem
nauðsvnleg voru til viðrjetting-
ar. Þar voru þau að langmestu
leyti máttlaus áhorfandi. En á-
horfandi, sem landslögum sam-
kvæmt i’arð að bæta úr hinni sár-
ustu nevð, því að bænum bar að
taka við framfæri allra þeirra,
sem bjargþrota urðu, hvort sem
fyrir óáran eða óstjórn var.
Að vísu hafa andstæðingar Sjálf
stæðismanna löngum haldið því
fram, að bærinn ætti að leggja í
útgerð og ráða bót á vandræðun-
um með þeim hætti. Meiri hluti
bæjarstjórnar liefir að vísu með
ýmsum hætti greitt fyrir aukinni
útgerð í bænum, og beitti sjer á
s.l. vetri fvrir útvegun nýrra vjel-
báta í bæinn, þótt sú tilraun
strandaði á öðrum. En meiri
hlutinn hefir ætíð talið, að
eigi þýddi að auka þá út-
gerð, sem ekki bæri sig. Fyrsta
skilyrðið væri að búa svo að at-
vinnuvegunum, að þeir bæru arð,
þá kæmi aukning þeirra og at-
vinna af sjálfu sjer. En eigi fekst
trygt, áð eftir þessum einföldu
sannindum væri farið fyr en Sjálf-
stæðismenn fengu aukin áhrif á
Alþingi og fulltrúa í ríkisstjórn.
Þangað til hlaut helsta skyldá
borgarstj(ira því að verða sú, að
halda í horfinu eftir mætti, Að
sjá um, að fleyi bæjarins væri eigi
kollsiglt, þar til úr rættist um at-
vinnuhsétti og bænum vinsamlegri
stjórn tæki við málefnum ríksins.
Þetta var erfitt verk og krafðist
karlmensku og þolgæðis. En eigi
verður nú um deilt, að Pjetri
Halldórssyni hafi tekist þetta
verk, sem var hið vandasamasta
af öllum þeirn störfum, sem hon-
um vorp fengin.
★
Eitt hið A'anþakklátasta af öll-
um verkum borgarstjóra er að sjá
um, að til framfærslumála, at-
vinnubóta og annara opinberra
styrkja renni eigi meira fje en
góðu hófi gegnir, en þó fái hver
sitt, svo að enginn líði neyð.
Gjaldendurnir telja löngum, að
of miklu fje sje til þessa varið, of
mörgum sje styrkur veittur og á
kostnaðarsamari hátt en vera
þurfi. Þeim, sem svo hugsa, eru
yfirleitt ekki kunnar allar þær
sorgarsögur einstaklinga og heilla
ættbálka, sem felast bak við sí-
hækkandi tölur fátækraframfæris
og atvinnubótafjár.
En þeir, sem fjárins njóta, finna ’ Mjög stórt mannvirkjafjelag enskt
því betur til þess. Allur þorri , fekk áhuga fyrir málinu. Mest
manna telur það, sem betur fer, fyrir metnaðarsakir, í því skyni
síðasta úrræðið að leita ásjár sveit-1 að fá heiðurinn af því að hafa
arsjóðsins, og ef menn hafa til (staðið fyrir svo einstæðu mann-
]>ess neyðst, þá telja þeir sig virki. Fyrir milligöngu fjelags
vaxandi, er það á fárra manna færi
að rísa undir þessu oki. Að telja
kjark í alla þá nauðleitarmenn,
sem þá koma ti! borgarstjóra,
reyna að leysa vandræði þeirra og
sýna þeim fram á, að fyrir þá
•sje gert það, sem unt er. Og ef
skorturinn sækir að, þá sje það
ekki fvrir viljaleysi, að ekki verði
bætt úr til fulls.
Tími og orka Pjeturs Halldórs-
sonar fór meira en menn getur
rent grun í til að gegna þessari
þungbæru skyldu. Ilann hafði ein-
mitt alla þá eiginleika, sem þurfti
til þess að gegna henni svo að
vel færi. En að það hafi verið auð-
velt starf, þarf eigi að segja okk-
ur, sem með honum störfuðu að
þessum málum, en höfðum þó
miklu minna af þessari hlið þeirra
að segja. En við munum allir
samhuga um að óska, að á okkur
verði ekki lögð slík raun á ný.
★
En á borgarstjórnarárum Pjet-
urs Halldórssonar var eigi látið
við það sitja, að halda í horfinu
og gera ljettbærari hlut þeirra, er
erfiðast áttu.
Þá var einnig hrundið fram
stórfeldum mannvirkjum, er sköp-
uðu mikla vinnu og lögðu grund-
völl að varanlega aukinni hag-
sæld bæjarbúa.
Fyrst var lokið við Sogsvirkj-
unina, sem Jón Þorláksson hafði
fórnað síðustu bröftum sínum til
að hrinda af stað. Þá var að nýju
tekin upp vinna við Sundhöllina,
sem legið hafði niðri í mörg ár,
það mannvirki fullgert og þar
með opnuð ný lind heilsu og mann-
dóms fyrir bæjarbúa. Loks var
hafin framkvæmd hitaveitu fyrir
Reykjavík. ,
Hitaveitan mun ætíð verða
tengd órjúfanlegum böndum vi5
nafn Pjeturs Halldórssonar.
Áætlanir fyrir þetta mesta
mannvirki á íslandi voru gerðar
undir hans handleiðslu. Þá er þeim
var lokið hóf hann umleitanir uin
lántöku erlendis til þess að verkið
gæti orðið framkvæmt.
í fyrstu varð honum vel ágengt.
löngum eiga að búa við þröngan
skamt.
Þeir, sem að þessu leyti telja
lilut sinn fyrir borð borinn, leita
venjulega ásjár borgarstjóra. Og
áðui' en menn segja sig til sveit-
ar koma þeir til hans sem síðasta
athvarfs til þess að vita, hvort
eigi sje heldur liægt að fá vinnu
en stvrk.
Á venjulegum tímum er það að
vísu erfið skylda, en þó bærileg,
að taka á jnðti öllum þeim, er
slíkar sorgarsögur hafa að segja.
En á meðan atvinnurekendurnir
eru að tapa miljónum, atvinnu-
vegirnir eru að hrynja og að-
. strevmi öreiga í bæinn fer dag-
þessa fengust í Englandi ákveðiri
loforð um lán til verksins. Að
vísu þurfti einnig samþykki
enskra stjórnvalda til lánveiting-
arinnar, en þeir, er hlut áttu að
máli, fullyrtu, að á því samþykki
mundi eigi standa, enda voru suin
ir þessara manna ráðamenn miklir
í Englandi.
Er til átti að taka, vildu hin
ensku stjórnarvöld þó ekki veita
samþykki sitt. Hefir aldrei til
fulls verið skýrt, hvernig á því
stóð, en sjeð hefi jeg gögn, sem
fullkomlega sönnuðu, að hinlr
ensku mannvirkjasmiðir og fjár-
FRAMH. Á SJÖTTU SÍÐTJ.